گنبد علویان، نگینی پنهان در دل همدان، همچون رازی سر به مهر در تاریخ این شهر باستانی جا خوش کرده است. این بنای باشکوه به عنوان یادگاری ارزشمند از دوران سلجوقی، با معماری ظریف و تزئینات چشم نوازش هر بیننده‌ای را به تحسین وا می‌دارد؛ گویی گذر قرن‌ها نه تنها از شکوه آن نکاسته، بلکه بر ابهت و جذابیتش افزوده است. با قدم گذاشتن در این مکان در تونل زمان سفر کرده و به عمق تاریخ ایران زمین قدم می‌گذاریم. در این مقاله سفری به دل این اثر تاریخی داشته و از زوایای مختلف به بررسی آن می‌پردازیم.
گنبد علویان در یک نگاه
گنبد علویان به عنوان بنایی تاریخی که در شهر همدان واقع شده است، میراثی از دوران حکومت سلجوقیان به شمار می‌رود و با معماری منحصربه‌فرد و تزئینات تماشایی خود، بعد از گذشت سده‌ها همچنان چشم‌ها را مجذوب می‌کند. این ساختمان که ابتدا به عنوان یک مسجد ساخته شد، بعدها به عنوان آرامگاه خاندان علویان مورد استفاده قرار گرفت و امروزه به یکی از جاذبه‌های اصلی گردشگری در همدان تبدیل شده است. گنبد علویان تنها یک اثر تاریخی نیست، بلکه نمادی از هنر و تمدن ایران در دوران سلجوقی به شمار می‌رود.
گنبد علویان کجاست
گنبد علویان در محله چهارباغ علویان و در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد. این شاهکار معماری و گچ‌بری که مربوط به دوران پس از اسلام در همدان است، در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۹۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. برای بازدید از این اثر تاریخی باید از تهران راهی شهر همدان شوید. پس از رسیدن به همدان، از طریق میدان امام خمینی به خیابان بابا طاهر بروید و سپس خود را به میدان امامزاده عبدالله برسانید. گنبد علویان در سمت راست و در فاصله حدود ۳۰۰ متری از امامزاده عبدالله واقع شده است.
تاریخچه گنبد علویان
گنبد علویان همدان در اواخر دوران سلجوقیان و در قرن ششم هجری قمری بنا نهاده شد. همان‌طور که اشاره شد، در آن زمان خاندان علویان از این مکان برای برگزاری مراسم مذهبی و آیینی استفاده می‌کردند. گنبد علویان در قرون بعدی مورد استفاده حکومت‌های بعدی قرار گرفت و یک سرداب به زیرزمین آن اضافه شد. مقبره‌های متعلق به خاندان علویان در این بخش از ساختمان قرار دارند.
این بنا در طول سالیان متمادی دچار فرسایش و آسیب‌دیدگی شده و بخش‌هایی از آن تخریب شد. بنای گنبد در سال ۱۳۱۷ به دستور رضا شاه و با همکاری اداره کل باستان‌شناسی مورد بازسازی قرار گرفت. در این بازسازی، سقف آن با چوب و به صورت مسطح پوشانده شد تا از آسیب‌های ناشی از گرما و سرما در امان باشد. گنبد علویان بر روی یک سکو قرار دارد و برای رسیدن به ورودی بنا، باید از ۹ پله عبور کنید.
علت نام‌گذاری گنبد علویان
با نگاهی به این بنای باستانی، هیچ اثری از گنبد در آن مشاهده نمی‌شود. شاید این سوال برای شما پیش بیاید که چرا به آن گنبد می‌گویند؟ همان‌طور که اشاره شد، ساختمان تا قبل از سال ۱۳۱۷ دچار فرسودگی شده بود و تا پیش از این سال، سقف آن حالت گنبدی داشت؛ اما برای جلوگیری از ریزش و محافظت از گنبد علویان، سقف به حالت مسطح درآمد و روی آن را ایزوگام کردند. مردم از گذشته به این بنا گنبد علویان می‌گفتند؛ چرا که دو تن از خاندان علویان در زیرزمین آن دفن شده‌اند.
بخش‌های مختلف گنبد علویان
گنبد علویان نه تنها به دلیل معماری آجری خود، بلکه به خاطر تزئینات گچ‌بری بی‌نظیرش از دیگر بناهای تاریخی متمایز می‌شود. این بنا با شباهت‌هایی به گنبد سرخ مراغه، جلوه‌ای از هنر و معماری ایران در سده‌های گذشته را به نمایش می‌گذارد. در ادامه به بررسی بخش‌های مختلف این اثر تاریخی می‌پردازیم:
شکل کلی بنا
ساختار اصلی گنبد علویان از آجرهای سفالی شکل گرفته است که برای رسیدن به ورودی چوبی آن باید از ۹ پله سنگی عبور کرد. معماری به کار رفته در این بنا به گونه‌ای است که حتی با مشاهده آن از دور، می‌توان به شکوه و هنر به کار رفته در آن پی برد. بنای گنبد علویان یک مکعب چهار ضلعی با ابعاد تقریبی ۱۲.۵ در ۱۲.۸ متر است و ارتفاعی حدود ۱۱.۵ متر دارد. چهار ستون با ارتفاع ۹.۵ متر و قطر ۲ متر در چهار گوشه این سازه قرار گرفته‌اند که به عظمت آن می‌افزایند. این ستون‌ها به همراه تزئینات گچ‌بری در سطوح مستطیلی و نیم‌دایره‌ای، نمای بیرونی بنا را زینت می‌بخشند. سازمان میراث فرهنگی با حصارکشی، از این اثر ارزشمند محافظت می‌کند.
طاق‌نماها و ورودی
این بنا بر پایه‌ای مکعبی شکل با ابعادی که پیشتر ذکر شد بنا شده است و در مجموع ارتفاعی در حدود یازده و نیم متر دارد. یک طاق‌نمای جناغی به ارتفاع ۱۰ متر و عرض ۵.۵ متر در نمای شمالی گنبد خودنمایی می‌کند و قابی مستطیلی با ابعاد ۵.۶ در ۳.۹ متر درون این طاق‌نما جای گرفته است. در قسمت ورودی شمالی نیز طاقی جناغی با عرض ۱.۶ و ارتفاع ۳.۴ متر دیده می‌شود که بر زیبایی این قسمت می‌افزاید. نمای آجری ساختمان از بالای سکو چشم‌اندازی از شهر را به نمایش می‌گذارد و فضای سبز اطراف بنا، امکان استراحت گردشگران را فراهم می‌کند.
تزئینات و گچ‌بری‌ها
ویژگی متمایز گنبد علویان، تزئینات گچ‌بری ظریف و هنرمندانه آن است و طرح‌های پیچیده گل و بوته، ذوق و هنر معماران و گچ‌بران آن دوران را نشان می‌دهد. این تزئینات زیبایی و شکوه خاصی به این بنا بخشیده‌اند. آجر و گچ مصالح اصلی به کار رفته در گنبد علویان هستند؛ آجر در تزئینات نمای خارجی و گچ در آرایه‌های داخلی بنا مورد استفاده قرار گرفته‌اند. این ترکیب هماهنگی زیبایی را در این اثر تاریخی ایجاد کرده است که ارزش بازدید را دارد.
شبستان و محراب
محراب در ضلع جنوبی گنبد قرار دارد و با گچ‌بری‌های هنرمندانه تزئین شده است؛ این تزئینات به این بخش از بنا جلوه‌ای خاص بخشیده‌اند و آن را از سایر قسمت‌ها متمایز می‌کنند. شبستان گنبد نیز پس از ورودی قرار دارد؛ این فضا سالنی با سقف بلند است که با گچ‌بری‌های هنرمندانه تزئین شده است. دو طاق‌نما در غرب و شرق و دو طاقچه در هر گوشه از شبستان به چشم می‌خورند و نورگیرهای کوچک در نزدیکی سقف، وظیفه تأمین روشنایی داخل را برعهده دارند.
سرداب
سرداب در زیر گنبد قرار دارد و از طریق چند پله از داخل محراب می‌توان به این بخش از بنا رفت. این قسمت شامل شش اتاق با طاق‌های جناغی است. دو قبر با آجرهای فیروزه‌ای در این سرداب قرار دارند که متعلق به دو تن از افراد سرشناس خاندان علویان هستند. سرداب به عنوان بخشی مهم از بنا، اطلاعات ارزشمندی را در مورد تاریخچه و معماری گنبد علویان ارائه می‌دهد.
بهترین زمان بازدید از گنبد علویان
آب و هوای همدان در فصل بهار رو به گرمی می‌رود. اگر قصد بازدید از جاذبه‌های گردشگری این شهر را دارید، از اواسط اردیبهشت تا اواسط آبان ماه زمان مناسبی خواهد بود. تابستان‌های همدان بسیار مطبوع و خنک است و دمای هوا در گرم‌ترین روزها به ندرت از ۳۷ درجه سانتی‌گراد فراتر می‌رود. برای بازدید از گنبد علویان می‌توانید از ساعت ۸:۳۰ صبح تا ۱۹ بعدازظهر به این شهر تاریخی سفر کنید.
جاهای دیدنی نزدیک گنبد علویان
جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی متعددی در نزدیکی گنبد علویان وجود دارند که بازدید از آن‌ها تجربه سفر شما را غنی‌تر خواهد کرد. در ادامه به معرفی تعدادی از این مکان‌ها می‌پردازیم:
آرامگاه بابا طاهر
آرامگاه بابا طاهر، شاعر و عارف نامدار ایرانی، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری همدان است. این بنا که قدمت آن به قرن پنجم هجری می‌رسد، در دوران معاصر بازسازی شده و با معماری زیبا و فضای سبز دلنشین، مکانی آرامش‌بخش برای بازدیدکنندگان به شمار می‌رود. گنبد فیروزه‌ای بابا طاهر که بر روی تپه‌ای کم ارتفاع قرار دارد، با معماری منشوری و هشت ضلعی خود جلوه‌ای خاص به این مجموعه بخشیده است.
امامزاده عبدالله
امامزاده عبدالله از دیگر مکان‌های زیارتی و دیدنی نزدیک به گنبد علویان است. این مکان مدفن دو تن از بزرگان و افراد متدین شهر همدان بوده و از دیرباز مورد احترام مردم این شهر قرار دارد. معماری این زیارتگاه با گنبد و گلدسته‌های زیبا، نمونه‌ای از هنر اسلامی را به نمایش می‌گذارد.
آرامگاه بوعلی سینا
آرامگاه بوعلی سینا، دانشمند و پزشک برجسته ایرانی، در مرکز شهر همدان قرار دارد. بنای کنونی آرامگاه که در سال ۱۳۲۲ خورشیدی پایه‌گذاری شد، به یادبود این شخصیت بزرگ بنا شده است. معماری این بنا با الهام از سبک معماری دوران باستان، شکوه و عظمت خاصی دارد.
شهر باستانی هگمتانه
هگمتانه نام باستانی شهر همدان، گنجینه‌ای ارزشمند از تاریخ و تمدن ایران را در خود جای داده است. تپه باستانی هگمتانه با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این شهر محسوب می‌شود و اطلاعات ارزشمندی در مورد دوره‌های مختلف تاریخی ایران ارائه می‌دهد.
موزه هگمتانه
موزه هگمتانه با نگهداری آثار باستانی ارزشمند، دریچه‌ای به گذشته این شهر کهن می‌گشاید. در این موزه می‌توانید اشیایی با قدمت بیش از ۳ هزار سال مربوط به دوران مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان را مشاهده کنید و با تاریخ و فرهنگ این منطقه بیشتر آشنا شوید.
سخن پایانی
گنبد علویان به عنوان یادگاری ارزشمند از تاریخ و هنر ایران، در قلب شهر همدان جای گرفته است. این بنا با معماری منحصربه‌فرد و تزئینات زیبای خود، ارزش بازدید را دارد. بازدید از گنبد علویان فرصتی است برای آشنایی با هنر و معماری اسلامی و همچنین غرق شدن در فضای معنوی و آرامش‌بخش این مکان. امیدوار هستیم از سفر به همدان و بازدید از گنبد علویان لذت برده باشید. برای ثبت نظرات، پیشنهادات و تجربیات سفر خود، در بخش نظرات با ما در ارتباط باشید. دیدگاه‌های شما برای ما و دیگر خوانندگان بسیار ارزشمند است.
سؤالات متداول
گنبد علویان در محله چهارباغ علویان و در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد. فاصله این مکان تا تهران حدود ۳۱۴ کیلومتر (حدود ۳ ساعت و ۳۰ دقیقه رانندگی) است.
در گذشته گنبدی بر فراز این ساختمان قرار داشت که متأسفانه با گذشت زمان از بین رفت. مردم از گذشته به این بنا گنبد علویان می‌گفتند؛ چرا که دو تن از خاندان علویان در زیرزمین آن دفن شده‌اند.
اگر قصد بازدید از جاذبه‌های گردشگری این شهر را دارید، از اواسط اردیبهشت تا اواسط آبان ماه زمان مناسبی خواهد بود.
آرامگاه بابا طاهر، امامزاده عبدالله، آرامگاه بوعلی سینا، شهر باستانی هگمتانه و موزه هگمتانه جزو جاهای دیدنی نزدیک گنبد علویان هستند.
گنبد علویان یکی از بناهای تاریخی ارزشمند دوران سلجوقیان است که به قرن ششم هجری قمری تعلق دارد. این بنا در ابتدا یک مسجد بود؛ اما بعدها و با اضافه شدن سرداب، به مقبره خاندان علویان تبدیل شد.
گنبد علویان در همدان، به دلیل معماری منحصربه‌فرد و تزئینات گچ‌بری نفیس و زیبای خود از شهرت فراوانی برخوردار است. سبک معماری این بنا شباهت زیادی به گنبد سرخ مراغه دارد و یکی از شاهکارهای دوران سلجوقیان محسوب می‌شود.
